ธรรมวิภาค (๑)

วิชาธรรมวิภาคในธรรมศึกษาชั้นโทมี ๑๐ หมวด คือ
-ทุกะ หมวด ๒
-ติกะ หมวด ๓
-จตุกกะ  หมวด ๔
-ปัญจกะ หมวด ๕
-ฉักกะ หมวด ๖
-สัตตกะ หมวด ๗
-อัฏฐกะ หมวด ๘
-นวกะ หมวด ๙
-ทสกะ หมวด ๑๐
-ทวาทสกะ หมวด ๑๒
     ในแต่ละหมวดยังมีข้อย่อยๆ แยกออกไปอีก คือ
ทุกะ หมวด ๒ จะแบ่งออกเป็น กัมมัฏฐาน ๒ กาม ๒ บูชา ๒ ปฏิสันถาร ๒ สุข ๒

     กัมมัฏฐาน คือ อารมณ์ที่ตั้งแห่งการงานของใจ หมายถึง สิ่งที่ยึดเหนี่ยวผูกใจไว้ไม่ให้ฟุ้งซ่าน ควบคุมใจให้สงบหรือให้เกิดปัญญา ตามวิธีที่เลือกปฏิบัติ หรือเรียกอีกอย่างหนึ่งว่า "ภาวนา" มี ๒ ประเภท คือ

     ๑.สมถกัมมัฏฐาน กัมมัฏฐานเป็นอุบายสงบใจ หมายถึง การปฏิบัติธรรมด้วยการบริกรรม ทำความเพียรทางจิตโดยใช้สติกำหนดอารมณ์กัมมัฏฐานอย่างใดอย่างหนึ่งในอารมณ์ ๔๐ มี

• กสิณ ๑๐ ได้แก่การเพ่งวัตถุอย่างใดอย่างหนึ่ง จนจิตนิ่งเป็นสมาธิ เช่น ดิน น้ำ ไฟ ลม  สีต่างๆ เป็นต้น
• อสุภะ ๑๐ ได้แก่การพิจารณาซากศพในสภาพต่างๆ เช่น ซากศพที่เน่าพุพอง มีสีเขียวคล้ำ มีน้ำเหลืองไหลเยิ้ม หรืออวัยวะส่วนต่างๆ ขาดหาย เป็นต้น 
• อนุสสติ ๑๐ ได้แก่การระลึกถึงคุณของพระพุทธเจ้า พระธรรม พระสงฆ์ คุณของศีล เป็นต้น
• พรหมวิหาร ๔ ได้แก่ การเจริญพรหมวิหารธรรม ๔ ประการ คือ เมตตา กรุณา มุทิตา อุเบกขา ให้เกิดขึ้นในใจเนืองๆ
• อาหาเรปฏิกูลสัญญา ๑ ได้แก่ การพิจารณาอาหารให้เห็นเป็นของน่าเกลียด
• จตุธาตุววัฏฐาน ๑ ได้แก่ การกำหนดพิจารณาร่างกาย แยกส่วนออกเป็นธาตุ ๔ คือ ดิน น้ำ ไฟ ลม
• อรูปฌาน ๔ ได้แก่ การเพ่งสิ่งที่ไม่มีรูปเป็นอารมณ์ เช่น กำหนดที่ว่างแบบไม่มีขอบเขตเป็นอารมณ์ กำหนดวิญญาณเป็นอารมณ์ เป็นต้น ซึ่งเป็นการเจริญสมาธิขั้นสูงระดับฌาน

     การปฏิบัติสมถกัมมัฏฐานให้ได้ผลเร็ว ควรปฏิบัติให้ถูกจริตของตัวเองด้วย จริตมี ๖ อย่าง คือ ราคจริต โทสจริต โมหจริต สัทธาจริต พุทธิจริต วิตักกจริต

     ๒.วิปัสสนากัมมัฏฐาน กัมมัฏฐานเป็นอุบายเรืองปัญญา หมายถึง การเจริญกัมมัฏฐานที่ใช้ปัญญาพิจารณาสภาวธรรมเป็นหลัก คือ พิจารณา

• ขันธ์ ๕ ได้แก่ รูป เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณ
• ธาตุ ๑๘ มีจักขุธาตุ(จักษุประสาท) รูปธาตุ(รูปภายนอก) จักขุวิญญาณธาตุ(ธาตุที่ทำหน้าที่รู้ทางตา) เป็นต้น
• อายตนะ ๑๒ ได้แก่ อายตนะภายนอก ๖ คือ รูป เสียง กลิ่น รส สัมผัส ธัมมารมณ์ และ อายตนะภายใน ๖ คือ ประสาทตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ
• อินทรีย์ ๒๒ ได้แก่สิ่งที่เป็นใหญ่ในหน้าที่ของตน เช่น จักขุนทรีย์ เป็นใหญ่ในการเห็นรูป 

     พิจารณาให้เห็นตามความเป็นจริงด้วยปัญญาว่า สิ่งเหล่านี้เป็นสามัญลักษณะ ไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา จนสามารถคลายความยึดมั่นถือมั่นในสิ่งต่างๆ ได้